Dat Willem van Oranje een van de belangrijkste personen uit de Nederlandse geschiedenis is geweest, is boven alle twijfel verheven. Niemand toch zal willen ontkennen dat hij een rol van grote betekenis heeft gespeeld in een periode van groot belang voor de ontwikkeling van de Nederlanden tot de Nederlandse staat zoals we die nu kennen. Maar wat die rol nu precies inhield, wat nu precies Oranjes betekenis is geweest – daarover bestaat allerminst overeenstemming.
Zoals zoveel personen en kwesties in onze geschiedenis is ook Willem van Oranje onderwerp geweest van verzuilde geschiedschrijving. En zo is van hem het beeld geschetst van een vrijheidsstrijder, van een geloofsheld, en als reactie daarop ook van iemand die vooral uit eigen belang handelde. Maar vrijwel zonder uitzondering zag men Oranje als een zeer goed politicus die sluw en berekenend zijn weg ging, nooit het achterste van zijn tong liet zien en altijd meerdere mogelijkheden tegelijk openhield.
Zelf heb ik Oranje leren kennen als iemand die godsdienstvrijheid als hoogste ideaal had, overtuigd calvinist was en zolang mogelijk geprobeerd heeft Filips II trouw te blijven. Zo werd hij getekend op een gereformeerde basisschool en in kinderboeken die ik las. Maar al snel – ik was al vroeg geïnteresseerd in geschiedenis en in de Nederlandse Opstand in het bijzonder – kwam ik erachter dat dat beeld niet geheel strookte met de werkelijkheid.
Al heeft de figuur van Oranje mij altijd geboeid, toch heb ik mij nooit zo in hem verdiept dat ik voor me zelf een beeld van hem kon vormen waar ik tevreden mee was. Dat zou ook erg moeilijk geweest zijn. Want, al is er ontzaglijk veel bronnenmateriaal van en over hem bewaard gebleven, de persoon van Oranje is altijd bijzonder ontoegankelijk gebleven. Hoe meer je van hem weet, hoe meer problemen je ook tegenkomt en hoe moeilijker het wordt hem werkelijk te begrijpen. Toch wil ik nu proberen een zo duidelijk beeld van hem te geven dat het enigszins bevredigend is.
Oranjes karakter
Als er iets bepalend is voor hoe iemand denkt of handelt, voor wat hij kan of durft, dan is het toch wel iemands karakter. Daarom wil ik eerst stil staan bij Oranjes karakter.
Karakter is vooral een zaak van het innerlijk. En juist daar weten we bij Oranje nu zo weinig van. Toch zijn er wel enkele dingen die opvallen wanneer hem eens wat beter bekijken. Bijvoorbeeld het gemak waarmee hij met mensen omging en ze voor zich innam. Of zijn onverbeterlijke optimisme, waardoor hij dikwijls situaties veel te rooskleurig en irreëel inschatte. Of ook zijn gehechtheid aan aardse genoegens als eten en drinken.
Wanneer we hier een verband in kunnen ontdekken, komen we de persoon van Oranje een stuk nader. Daarom wil ik het proberen. Maar dat is erg moeilijk, want het is toch vooral een gevoelszaak en daarom niet gemakkelijk onder woorden te brengen.
Volgens mij was Oranje iemand die gemakkelijk leefde en het leven vooral van de zonnige kant bekeek. Hij maakte zich niet gauw druk om iets, maar dat zonder onverschillig of zorgeloos te zijn. Hij genoot van de feesten aan het hof in Brussel, ging met iedereen even vriendelijk om zonder streng op standsverschillen te letten en maakte plannen zonder te rekenen met allerlei beperkende factoren als geldgebrek.
Zijn optimisme droeg ook voor een belangrijk deel bij tot zijn vasthoudendheid. Wanneer hij meer oog gehad had voor allerlei tegenwerkende krachten, had hij de strijd misschien nooit zo lang volgehouden. Maar dan had hij ook niet de verkeerde inschattingen gemaakt die hij nu wel maakte. Hij speelde voortdurend in op de veranderende situatie, waarbij hij meer lette op de directe resultaten van zijn daden dan op de gevolgen op de langere termijn. Zo was hij meer een korte-termijn-denker dan een lange-termijn-denker.
Zijn gemakkelijke manier van leven was ook oorzaak van zijn verdraagzaamheid. Hij was ruimdenkend en lette niet op allerlei verschillen tussen mensen. Wanneer anderen dat wel deden, kon hij dat maar moeilijk begrijpen.
Oranjes geloof
Het geloof van Oranje is altijd reden geweest tot discussie. Immers, Oranje veranderde verschillende keren van geloof op momenten dat hem dat goed van pas kwam. In 1544 werd hij rooms waardoor hij de erfenis van zijn neef René; van Chalôns kon aanvaarden, toen hij in 1567 naar Duitsland vluchtte, werd hij luthers en toen hij in 1572 naar Holland ging, werd hij calvinist. Volgens sommigen blijkt hieruit dat het geloof hem eigenlijk maar onverschillig liet. En voor zijn jonge jaren klopt dat ook wel. Het paste ook bij zijn karakter. Maar het valt toch niet te ontkennen dat Oranje in de loop der jaren hoe langer hoe meer blijk gaf van een onwankelbaar vertrouwen in Gods hulp en bijstand. De tegenslagen tijdens zijn leven zullen hem hiertoe gebracht hebben. En, naast zijn optimisme, is het toch in de eerste plaats zijn geloof geweest dat hem de innerlijke kracht gaf om de strijd vol te houden.
Al is het dan duidelijk dat Oranje een gelovig man was, daarmee is het nog niet duidelijk wat hij precies geloofde. Was het een ondogmatisch geloof dat noch rooms, noch luthers, noch calvinistisch was? Dan lijkt het mij vreemd dat hij er zo van overtuigd was dat God aan zijn kant stond in een strijd die toch meer en meer het karakter aannam van een strijd tussen roomsen en calvinisten. Weliswaar wilde Oranje vooral een gezamenlijke strijd, maar hij begunstigde de calvinisten duidelijk ten opzichte van de roomsen.
Volgens mij heeft Oranje wel degelijk uit overtuiging voor het Calvinisme gekozen. Daarmee ontken ik niet dat zijn geloof anders was dan van de meeste calvinisten. Oranjes karakter was er niet naar om erg geïnteresseerd te zijn in allerlei dogmatische verschillen. Bovendien was hij veel verdraagzamer dan vele andere calvinisten. Maar het gaat te ver om Calvinisme gelijk te stellen aan dogmatisme en onverdraagzaamheid. Het ging om de kern: zaligmaking enkel door geloof en genade.
Als argument voor Oranjes onverschilligheid wat betreft het rooms of calvinist zijn wordt vaak aangevoerd dat hij in 1582 een van zijn dochters naar haar familie in Frankrijk liet gaan, waar zij een roomse opvoeding kreeg. Het is duidelijk dat hij hiermee een politiek doel had: hulp van de familie bij het verwerven van Franse steun. Zijn verdraagzaamheid en luchtigheid deden hem dit toestaan. Hij was in dit soort dingen niet krampachtig. Maar dat wil nog niet zeggen dat hij onverschillig was. Bovendien is het niet waarschijnlijk dat hij van plan was zijn dochter in Frankrijk te laten. Dat zij daar toch bleef, kwam door Oranjes vroegtijdige dood twee jaar later.
Oranjes doelstellingen
Wat wilde Oranje bereiken? Niemand immers offert al zijn bezittingen op en waagt zijn leven voor niets. Oranje moet een doel voor ogen gehad hebben. Duidelijk is dat hij streefde naar losmaking van de Nederlanden uit het Habsburgse rijk nadat autonomie niet mogelijk was gebleken. Maar waarom wilde hij dat? Dat hij zijn eigen macht wilde vergroten, is uitgesloten. Als hij dat gewild had, waren er wel andere en gemakkelijker wegen geweest. Bovendien heeft hij duidelijk laten blijken niet voor zich zelf bezig te zijn, al verloochende hij als edelman zijn (familie)belangen niet. Maar ze waren wel ondergeschikt.
Blijkbaar wilde Oranje hoe dan ook voorkomen dat de politiek van Filips II in de Nederlanden doorgang zou vinden. Dat blijkt ook uit de eisen die hij stelde bij vredesonderhandelingen en waar hij niet van af wilde wijken: godsdienstvrijheid en vertrek van de Spaanse troepen. Maar wat had hij op die politiek tegen? Was het een principiële afwijzing van godsdienstvervolgingen? Of was een pragmatisch bezwaar omdat hij onrust en armoede vreesde, die slecht zouden zijn voor het land? Mij lijkt een combinatie van beide, waarbij het eerste steeds meer en het tweede steeds minder belangrijk werd, het meest waarschijnlijk. In het vervolg zal ik dat nog proberen toe te lichten.
Oranje als politicus
Als lid van de Nederlandse hoge adel was Oranje voorbestemd om deel te nemen aan het landsbestuur. Daar werd hij dus ook voor opgeleid. En al gauw kreeg hij allerlei bestuurlijke taken te vervullen. Meer dan ergens anders had Oranje kwaliteiten op het terrein van de politiek. Als geen ander was hij in staat mensen voor zijn standpunten te winnen of voor zijn plannen te gebruiken. Maar zo goed als altijd is aangenomen, was hij toch niet. Regelmatig gebeurde het dat hij bij het maken van die plannen te optimistisch was of de gevolgen ervan niet goed overzag. Dat dit een gevolg was van zijn karakter is hierboven reeds gezegd.
Ik zal nu in de ruimte die mij nog rest proberen aan de hand van enkele voorbeelden een beeld te geven van Oranje als politicus. Daarbij zal ik vooral letten op zijn kwaliteiten als bestuurder en diplomaat en op de doelstellingen die hij bij zijn beleid had.
Oranje in de oppositie (1564-1566)
Nadat in 1564 Granvelle verdwenen was had Oranje feitelijk de leiding van de regering in handen. De landvoogdes steunde op hem, de andere leden van de hoge adel volgden hem. Hij maakte daarvan gebruik om te proberen een politiek van matiging door te voeren die lijnrecht tegen de wil van de koning in ging. Toen de koning in 1565 door middel van de zogenaamde brieven van Segovia ondubbelzinnig zijn afkeuring hierover liet blijken, haakten de hoge edelen af. Oranje daarentegen zocht contact bij de radicale lage adel van het Compromis. Hij begreep dat de koning met staken van het verzet niet tevreden zou zijn. Doorgaan was de enige mogelijkheid.
Of Oranje de geweldige escalatie door het optreden van de radicalen in 1566 volledig voorzien, laat staan gewenst heeft, valt te betwijfelen, maar wel zal hij beseft hebben dat een politiek van matiging op deze manier zo niet onmogelijk gemaakt, dan toch zeker op de lange baan geschoven werd. Blijkbaar was die matiging niet zijn hoogste doel, maar was er iets anders dat hij nog wel hoopte te kunnen bereiken.
Oranje en de strijd in Holland en Zeeland (1572-1576)
Nadat Oranje in 1567 in ballingschap was gegaan, leek zijn rol volledig uitgespeeld. Dat hij daar zelf anders over dacht, zal ook nu weer een gevolg van zijn karakter geweest zijn. Hij zag nog kansen om de strijd voort te zetten, maar de feiten bewezen dat dat geen reële inschatting was.
In 1572 keerde het tij. Nu waren er wel kansen en Oranje aarzelde niet ze te benutten. Maar de situatie was wel erg hachelijk en het was vooral aan Oranje persoonlijk te danken dat de strijd volgehouden kon worden. In deze tijd kwamen zijn kwaliteiten als leider het best tot hun recht. Hij wist de opstandelingen moed in te spreken en te overtuigen van de noodzaak van zijn plannen. Hij leidde de verdediging met strategisch inzicht.
Hij bleek echter niet in staat de ongeregelde geuzenbendes volledig gehoorzaam te doen zijn aan zijn bevelen. Er kwamen geregeld excessen voor die Oranje sterk afkeurde maar niet kon voorkomen. Ook hierbij werkte zijn karakter tegen. Hij was te verdraagzaam, ook tegenover onverdraagzamen en was niet in staat streng op te treden. Natuurlijk gaat het te ver dit alleen aan zijn karakter te wijten. Oranje verkeerde in een moeilijk parket: hij kon niet zonder de geuzenbendes en mocht ze niet van zich vervreemden.
Al met al bleek in deze periode heel duidelijk dat Oranje op zijn best was als hij alleen te rekenen had met de situatie van het moment. Het ging in deze periode alleen om de verdediging van Holland en Zeeland. Langere-termijn-denken was nu niet aan de orde.
Oranje en de Pacificatie van Gent (1576-1579)
Toen in 1576 de situatie plotseling weer drastisch wijzigde, aarzelde Oranje opnieuw niet om gebruik te maken van de mogelijkheden die hem nu geboden werden. Hij probeerde een eenheid tot stand te brengen tussen de noordelijke en de zuidelijke gewesten. In de Pacificatie van Gent werd die eenheid ook werkelijk bezegeld, maar zij was wel zeer kwetsbaar.
Het valt op dat Oranje in deze tijd in het zuiden geen aansluiting zocht bij de hoge adel, maar bij de gildendemocratieën in de steden. Samenwerking met de adel, die toch de werkelijke macht hadden in het zuiden, leek immers de beste garantie voor eenheid. Maar Oranje bedacht waarschijnlijk dat hij met de adel minder gemakkelijk tot zijn eigenlijke doel, afscheiding van het Habsburgse rijk, zou geraken. Zij waren te gezagsgetrouw. Hij had liever geen eenheid dan een eenheid die hem niet verder bracht tot dat doel.
Ook op andere wijze heeft Oranje zelf de eenheid tegengewerkt. Bijvoorbeeld door het voorstellen van de zogenaamde religievrede. Deze religievrede was immers alleen gunstig voor de protestanten en kon dus de eenheid alleen maar schaden. Dat Oranje het toch probeerde zegt volgens mij wel iets over het belang dat hij hieraan hechtte en ook over de genegenheid die hij het Calvinisme toedroeg.
Ook de al in een zeer vroeg stadium begonnen pogingen tot het vormen van een nadere unie in het noorden, resulterend in de Unie van Utrecht in 1579, schaadden de eenheid zeer. Dat moet Oranje wel begrepen hebben en daarom liet hij zich er voor het oog ook niet mee in, al was het plan van hemzelf. Blijkbaar hield hij er al heel snel rekening mee dat de eenheid geen stand zou houden en wilde hij voorkomen dat in dat geval Holland en Zeeland weer helemaal alleen zouden komen te staan. Toch had de volledige eenheid duidelijk zijn voorkeur. Hier zien we dus de Oranje die probeert meerdere opties open te houden. Gebrek aan inzicht kan hem hier nauwelijks verweten worden.
Oranje en de verkiezing van Anjou (1579-1584)
Aangezien Oranje al vanaf 1565 aanstuurde op afscheiding van het Habsburgse rijk, had hij voor zichzelf al vroeg de keuze voor het afzweren van Filips gemaakt. Maar uiterlijk hield hij de schijn nog lange tijd op als zou hij nog altijd een trouw dienaar van de koning zijn. Hij moest wel, want slechts zeer weinigen waren rijp voor iets zo revolutionairs als het afzweren van de wettige landsheer. Pas na het definitief uit elkaar vallen van de Pacificatie waren de noordelijke gewesten bereid te zoeken naar een nieuwe landsheer. Oranjes keuze was gevallen op de hertog van Anjou, een broer van de Franse koning. Door hem hoopte hij op Franse steun te kunnen rekenen.
De noodzaak van buitenlandse hulp stond voor Oranje vast. Hij had geprobeerd Duitse, Engelse en Franse steun te krijgen. Voor al op Duitse steun had hij aanvankelijk vast, maar niet terecht gerekend. Op den duur was Franse steun voor hem de meest re le optie. Frankrijk was immers de natuurlijke vijand van het Habsburgse rijk. Zeker, maar het probleem was dat het daardoor ook altijd de natuurlijke vijand van de Nederlanden was geweest. Er rezen hier dan ook grote bezwaren tegen een Franse prins als landsheer.
Die bezwaren werden nog versterkt doordat Anjou zich niet bepaald een betrouwbaar man betoond had. Dit laatste erkende Oranje, maar hij wilde Anjou zo weinig macht geven dat er van hem niets te vrezen viel. Uiteindelijk wist hij door zijn welsprekendheid de Staten over te halen. Anjou werd de nieuwe landsheer. Maar al gauw bleek Oranjes ongelijk. Van Franse hulp kwam niets en Anjou was niet tevreden met zijn beperkte macht en pleegde een staatsgreep. Nog wilde Oranje hem toen niet loslaten. Hij wilde voorkomen dat Anjou overliep naar de vijand. Anjou’s dood, precies een maand voor Oranje zelf vermoord werd, maakte een eind aan dit gebeuren.
Oranjes houding in deze zaak vind ik zelf bijzonder typisch voor zijn hele persoonlijkheid. Aan de ene kant zien we hem als een buitengewoon goed politicus mensen overhalen om zijn politiek te steunen. Aan andere kant zien we hem tegelijk een politiek voorstaan die desastreuze gevolgen heeft, omdat hij weer veel te optimistisch is. Hier zien we ook weer de tegenstelling tussen het korte- en het lange-termijn-denken. Op de korte termijn weet hij zijn politiek te verwezenlijken, maar op de langere termijn blijkt die politiek niet het gewenste effect te hebben.
Tenslotte
Het is nauwelijks mogelijk om de persoon van Oranje in enkele zinnen samen te vatten. Laat ik het daarom maar niet proberen. Wel wil ik er nog even op wijzen dat mijn verhaal misschien wel heel stellig overkomt, maar dat ik het allemaal echt niet zo zeker weet. Zoals eerder al gezegd: hoe meer je je in Oranje verdiept, hoe meer problemen je tegenkomt en hoe onduidelijker het allemaal wordt. Maar toch of misschien wel juist daarom: hij blijft boeien.
