Paulus en de scheppingsorde – Hoe de Bijbel onduidelijk gemáákt wordt

Nog een keer wil ik een bijdrage leveren aan de discussie over de vraag of vrouwen mogen dienen in kerkelijke ambten. In mijn laatste bijdrage heb ik betoogd dat de besluiten van de GKV-synode over dit onderwerp het gezag van de Schrift op losse schroeven zetten, doordat ze ervan uitgaan dat de Bijbel over dit onderwerp onduidelijk is.

Nu is mijn ervaring dat dat artikel veel bijval vindt bij tegenstanders van vrouwen in het ambt. Uit reacties blijkt dat zij zich door mijn artikel bemoedigd voelen. Maar voorstanders voelen zich er niet door aangesproken.

Hoe komt dat?

Ik denk dat het er veel mee te maken heeft dat voor- en tegenstanders de Bijbel inmiddels op een radicaal andere manier lezen. Soms lijkt het wel alsof we niet meer allemaal dezelfde Bijbel lezen. Tegenstanders zeggen: het staat er toch duidelijk dat het niet mag? Hoe kun je er nu ooit iets anders in lezen? Dan maak je de Bijbel toch zelf onduidelijk? Maar voorstanders snappen daar weer niets. Want die onduidelijkheid is voor hen een reële, ervaren werkelijkheid. Hoe kun je dat nu niet zien?

Daar komt bij dat wij gereformeerden inderdaad ook altijd erkend hebben dat niet alles in de Bijbel meteen duidelijk is. De Bijbel is wel degelijk een lastig boek. Als we zeggen dat de Bijbel duidelijk is, bedoelen we dat we kunnen begrijpen wat we moeten begrijpen. Maar we moeten er wel moeite voor doen. En we komen er nooit helemaal mee klaar. Er zijn dingen in de Bijbel die we in dit leven nooit zullen begrijpen. Met gewoon lezen wat er staat ben je er dus niet zomaar.

Daarom is het niet voldoende om simpelweg te zeggen dat de voorstanders van de vrouw in het ambt de Bijbel onduidelijk maken. We moeten ook aantonen dat de Bijbel op dit punt inderdaad duidelijk is. Dat dit niet een van de punten is waarop de Bijbel inderdaad onduidelijk is. En dat de vermeende onduidelijkheid inderdaad gebaseerd is op argumenten die niet te rijmen vallen met het Schriftgezag.

Paulus aan Timotheüs

Ik wil daar graag een poging toe doen. Ik neem daarbij 1 Timotheüs 2:9-15 als uitgangspunt. Het is een van de beruchte zwijgteksten. En juist daarvan wordt tegenwoordig immers gezegd dat ze te onduidelijk zijn om er een verbod op te kunnen baseren op vrouwelijke ambtsdragers. Juist hier is dus de vraag: hoe komt men erbij dat deze passage onduidelijk is?

De oude uitleg is vrij eenvoudig weer te geven: Paulus zegt dat vrouwen geen onderwijs mogen geven, maar alleen mogen krijgen. Ze mogen geen gezag uitoefenen over mannen, maar moeten onderdanig zwijgen. En dat is geen regel voor een specifieke tijd of situatie. Want Paulus baseert deze regel op Adam en Eva: Adam is het eerst geschapen, niet Eva. Eva heeft het eerst gezondigd, niet Adam. Dat zijn historische feiten die nooit zullen veranderen. En als die feiten de basis vormen voor deze regel, dan zal deze regel dus ook nooit veranderd mogen worden. Dan is het een algemene regel voor alle tijden en plaatsen.

Het is duidelijk dat deze uitleg een onoverkomelijke blokkade opwerpt tegen vrouwen in het ambt. Immers, als je geen onderwijs mag geven en geen gezag mag uitoefenen over mannen, hoe kun je dan ambtsdrager zijn? Het is toch de taak van ambtsdragers om de gemeente te leiden? Dat kan toch niet zonder onderwijs te geven en gezag uit te oefenen over heel de gemeente, dus ook over mannen?

Wil je toch vrouwen toelaten tot het ambt, dan zul je dus een manier moeten vinden om deze tekst zo uit te leggen dat deze blokkade wordt opgeheven. En inderdaad zijn er allerlei pogingen gedaan. Veel verschillende pogingen. Maar over het algemeen richten ze zich op drie punten:

• Het onderwijs geven.
• Het gezag uitoefenen.
• Paulus’ beroep op Adam en Eva.

Laten we die punten eens langs gaan.

Geen onderwijs geven

Volgens de klassieke uitleg verbiedt Paulus hier vrouwen in het algemeen om onderwijs te geven aan mannen. In elk geval gaat het dan om geloofsonderwijs waarbij je met gezag spreekt op basis van de Bijbel. Maar nieuwe uitleggers proberen te beargumenteren dat Paulus’ verbod op onderwijs door vrouwen te maken had met een heel specifieke situatie in die tijd in de gemeente van Efeze, waar Timotheüs op dat moment werkte. Het zou te maken hebben met de cultuur van die tijd, waarin het ongepast zou zijn als vrouwen onderwijs gaven. Of het zou gevaarlijk zijn als vrouwen onderwijs gaven, omdat vrouwen in die tijd zelf te weinig onderwijs gehad hadden. Ze hadden dus te weinig kennis om betrouwbaar onderwijs te geven. En dat zou dan de reden zijn dat Paulus zegt dat vrouwen juist onderwijs moeten krijgen in plaats van geven.

Het probleem is alleen dat uit de tekst nergens blijkt dat dit soort overwegingen voor Paulus meespeelden. Er zal in Efeze best iets aan de hand geweest zijn. Maar Paulus zegt er niets over. We weten het dus gewoon niet. We kunnen er alleen maar over speculeren. Maar is het relevant? Waarom heeft de Heilige Geest er dan niet voor gezorgd dat Paulus ons meer informatie geeft?

Maar nee, Paulus gebruikt een heel ander argument. Hij beroept zich op Adam en Eva. Waarom? Als het hier alleen maar zou gaan om een specifieke situatie en niet om een algemene regel, dan is het toch niet logisch om Adam en Eva in stelling te brengen?

Geen gezag uitoefenen

Dan het tweede punt. Volgens de klassieke uitleg verbiedt Paulus hier vrouwen om op wat voor manier ook gezag uit te oefenen over mannen. Maar nieuwe uitleggers stellen dat het woord dat hier – en verder nergens – in de Griekse grondtekst gebruikt wordt voor gezag uitoefenen eerder een negatieve betekenis heeft. Het zou gaan om overheersen. Trouwens, alleen de NBV en de vertaling 1951 gebruiken hier het woord ‘gezag’. De Statenvertaling heeft het over ‘heersen’ en de Herziene Statenvertaling gebruikt het woord ‘overheersen’. Van ‘heersen’ kun je nog zeggen dat het vroeger in de tijd van de Statenvertaling zowel een neutrale als een negatieve betekenis kon hebben. Maar toch, mijn favoriete HSV kiest dus inderdaad voor ‘overheersen’.

Volgens de nieuwe uitleggers betekent dat dat Paulus hier dus niet verbiedt dat vrouwen gezag over mannen hebben. Hij verbiedt alleen dat ze dat gezag misbruiken of te veel gezag naar zich toe trekken. Probleem is alleen: waarom zegt Paulus dit dan alleen over vrouwen? Geldt dat dan niet voor mannen? Mogen die hun gezag wel misbruiken? Mogen die wel gezag naar zich toetrekken waar ze geen recht op hebben?

Natuurlijk niet. Maar als je zegt dat ook mannen dit niet mogen, rijst opnieuw de vraag: waarom beroept Paulus zich hierbij op Adam en Eva? Hoe kan het verschil tussen Adam en Eva nu een argument vormen om vrouwen iets te verbieden wat mannen ook niet mogen? Of zou het soms zo zijn dat Paulus hier met overheersen bedoelt dat waar vrouwen met gezag mannen onderwijzen, per definitie sprake is van het toe-eigenen van gezag dat vrouwen niet toekomt? Alleen die uitleg kan ik rijmen met Paulus’ beroep op Adam en Eva.

Adam en Eva

Bij de uitleg van deze tekst draait het dus om het derde punt: waarom beroept Paulus zich op Adam en Eva? Waarom gaat hij helemaal terug naar de schepping en de zondeval? Wil je de blokkade opheffen die deze tekst opwerpt tegen vrouwen in het ambt, dan zul je eerst deze argumentatie van Paulus ‘onschadelijk’ moeten maken. Pas daarna komt er eventueel ruimte voor een andere uitleg op de beide andere punten.

Natuurlijk beseffen de nieuwe uitleggers dat ook. Ze hebben inderdaad allerlei pogingen gedaan om deze argumentatie te ontkrachten. Zo stond er in het deputatenrapport voor de synode van 2014 te lezen dat Paulus hier geen algemeen normerend argument geeft. Nee, hij zou dit alleen maar noemen omdat het idee van een scheppingsorde ‘goed aansloot bij wat destijds maatschappelijk gangbaar was’. Met andere woorden: niet omdat het een geldig argument was, maar omdat het in die tijd een aanvaardbaar argument was. Alsof Paulus een onbetrouwbare draaier was die niet perse de waarheid vertelde, maar zijn argumenten aanpaste aan wat zijn gehoor wel of niet wilde horen. Maar als Paulus onbetrouwbaar is, dan is de Heilige Geest dat ook. Want Paulus schrijft toch geïnspireerd door de Geest? Of is niet alles wat erin de Bijbel staat Gods Woord?

Het deputatenrapport voor de synode van 2017 gaat vreemd genoeg nauwelijks in op Paulus’ beroep op Adam en Eva. Maar in de aanloop naar de synode is de discussie voor een groot deel ook bepaald door het boek Zonen & dochters profeteren. In dat boek wordt we een uitleg gegeven van Paulus’ woorden. Kort gezegd komt die uitleg hierop neer: Paulus beroept zich niet zelf op Adam en Eva. Nee, hij noemt Adam en Eva alleen omdat er in Efeze vrouwen zouden zijn die dat deden. Paulus zou alleen maar hun argumenten ontkrachten.

Wat waren die argumenten dan? Nou, zij zouden zich beroepen op het feit dat Eva de moeder van alle levenden genoemd wordt. Onzin, zegt Paulus dan: Adam is eerst geschapen. En het tweede argument zou zijn dat Paulus in zijn onderwijs steeds Adam verantwoordelijk stelt voor de zondeval, bijvoorbeeld in Romeinen 5 en 1 Korinthiërs 15. Maar nee, opnieuw noemt Paulus dit onzin: Eva zondigde eerst.

Ik kan me best voorstellen dat veel mensen door deze uitleg overtuigd worden. Ook ik zelf vond het op het eerste gezicht een heel plausibele oplossing. Het lijkt precies te kloppen. En het biedt een mooie uitweg uit een probleem dat velen ervaren en waar ze graag vanaf willen.

Toch overtuigt deze uitleg mij uiteindelijk echt helemaal niet. Ik heb daarvoor twee argumenten.

Speculatie

In de eerste plaats: waar lees ik in 1 Timotheüs 2 dat er in Efeze vrouwen zouden zijn die zulke argumenten gebruikten? Nou, nergens! Dit is allemaal niet meer dan een hypothese. Opnieuw pure speculatie dus. De nieuwe uitleggers verzinnen er zelf van alles bij om deze tekst anders uit te kunnen leggen dan we altijd gedaan hebben. Zeker, ze gebruiken allerlei historische en culturele argumenten waarom het zo zou kunnen zijn. En het klinkt misschien plausibel. Maar het zijn eigen ideeën die aan de Bijbelse informatie worden toegevoegd. De uitleg is dan niet meer gebaseerd op de Bijbel alleen, maar minstens zoveel op hun eigen ideeën. En dat biedt natuurlijk geen enkele zekerheid.

Dat het geen zekerheid biedt, kan ik gemakkelijk illustreren. Mij persoonlijk lijkt het namelijk best vergezocht om te veronderstellen dat deze vrouwen niet zelf beseften dat hun veronderstelde beroep op Adam en Eva geen hout sneed. Ze wisten toch wel dat Adam eerst geschapen was? Ze wisten toch dat Eva eerst gezondigd had? Dan moet je toch wel dom zijn om dan te beweren dat vrouwen gezag over mannen mogen hebben omdat alle mensen uit Eva geboren zijn of omdat Adam verantwoordelijk zou zijn voor de zondeval!

Kortom, het is volgens mij helemaal niet zo moeilijk om al speculerend tegen deze uitleg argumenten in te brengen die minstens zo plausibel klinken. Sla je eenmaal aan het speculeren, dan kun je er alle kanten mee uit.

Apostolische Bijbeluitleg

Dat brengt mij bij mijn tweede argument. Voordat je er ook maar aan kunt denken om op de speculatieve toer te gaan en hypothetische redenen gaat verzinnen waarom Paulus Adam en Eva in stelling brengt, zul je eerst moeten aantonen dat de meest voor de hand liggende uitleg onjuist is. Als we geloven dat Gods openbaring duidelijk is, betekent dat immers dat de meest voor de hand liggende uitleg vaak de juiste is. Je moet wel heel goede redenen hebben om een voor de hand liggende uitleg af te wijzen en te verklaren dat een passage waarbij zo’n uitleg mogelijk is, toch niet duidelijk is.

En hier is die meest voor de hand liggende uitleg toch dat Paulus zich hier inderdaad op de schepping en de zondeval beroept omdat hij een algemene norm wil geven voor de kerk van alle tijden en plaatsen.

Nu zeggen de voorstanders van de nieuwe uitleg dat dat helemaal niet zo voor de hand liggend is. Want, zeggen ze, het is onmogelijk dat Paulus zich beroept op een rangorde tussen Adam en Eva in Genesis 2 en 3. Zo’n rangorde is in Genesis 2 en 3 namelijk helemaal niet te vinden. Hebben ze gelijk?

Tja, ik geef toe dat het er nergens expliciet staat. Ik geef ook toe dat er in Genesis 2 en 3 allerlei elementen zitten die juist wijzen op de gelijkwaardigheid tussen Adam en Eva. Maar toch, het lijkt mij geen gezonde manier van de Bijbel uitleggen om wat wij in Genesis 2 en 3 wel of niet menen te lezen als norm te nemen voor hoe we Paulus’ woorden moeten uitleggen. Het lijkt mij beter om het andersom te doen: blijkbaar ziet Paulus iets in Genesis 2 en 3 dat voor ons op het eerste gezicht misschien minder duidelijk is.

Hier is een basale grondregel in het geding voor hoe we de Bijbel uitleggen. Gods openbaring bevat geen fouten of tegenstrijdigheden. Wel wordt Gods openbaring in de loop van de Bijbelse openbaringsgeschiedenis steeds duidelijker. Dat wil zeggen dat latere openbaringen eerdere openbaringen uitleggen en verduidelijken. Concreet: we lezen het Oude Testament door de bril van het Nieuwe. Door heel het Nieuwe Testament heen zie je hoe de apostelen teksten uit het Oude Testament citeren en die op Christus toepassen. Regelmatig gebeurt het dan dat ze een uitleg geven waar we zelf op grond van alleen het Oude Testament nooit opgekomen zouden zijn.

Kortom, als Paulus Genesis uitlegt, maakt hij Genesis voor ons duidelijker dan het zonder die uitleg voor ons zou zijn. Paulus spreekt als een apostel van Christus. Hij schrijft als een door de Geest geïnspireerde Bijbelschrijver. En dus hebben zijn woorden het gezag van een goddelijke openbaring. Als hij in Genesis 2 en 3 een rangorde ziet, dan is die er, zelfs al zien wij die op het eerste gezicht misschien niet.

Paulus’ bril

Het is dus heel verstandig om Paulus’ bril op te zetten en daarmee Genesis 2 en 3 te gaan lezen. Kunnen wij de rangorde die Paulus ziet, nu ook zelf vinden? Volgens mij moet je blind of heel erg eigenwijs zijn om dan te blijven zeggen: nee.

Het meest duidelijk is volgens mij toch wat er gebeurt bij de zondeval: Eva zondigde eerst. Toch stelt God Adam verantwoordelijk. God roept niet Eva ter verantwoording. Hij roept hen zelfs niet samen ter verantwoording. Nee, Hij spreekt Adam aan. Blijkbaar ziet God Adam als de eerst verantwoordelijke, als het hoofd.

Daarmee doet God precies het omgekeerde van wat de slang had gedaan. Die had eerst Eva aangesproken. Het is opvallend dat Paulus in 1 Timotheüs 2 niet zegt dat Eva als eerste gezondigd heeft, maar dat ze als eerste misleid is. Daarmee wijst hij op de rol van de slang. Door zich op Eva te richten, keerde de slang Gods scheppingsorde om. Adam was als eerste geschapen. Hij was het hoofd. De slang stelt Eva aan als hoofd. Maar God handhaaft Adam als het hoofd door Hem als eerste aan te spreken. En vandaar dus dat ook Paulus steeds Adam noemt als degene – de ene mens – door wie alle mensen onderworpen zijn aan de vloek.

Maar ook het feit dat Adam eerst geschapen was, spreekt toch duidelijke taal? Als je het maar wilt zien. De dieren werden in paren geschapen. Tenminste, uit niets blijkt dat het anders was. Zo trekken ze aan Adam voorbij, zodat hij ze hun naam kan geven (Genesis 2:19-20). Hij zelf is dan nog alleen. Waarom schiep God de mens niet meteen als paar? Waarom eerst Adam en dan pas Eva? Waarom Eva uit Adam? Ik kan daar geen enkele andere reden voor bedenken, dan de reden die Paulus geeft: dat de man het hoofd is van de vrouw.

Geen logica

Dat Adam als eerste geschapen is, betekent dus dat de man de eerst verantwoordelijke is en gezag heeft over de vrouw. Maar nieuwe uitleggers vinden dat niet logisch. Volgorde is toch niet hetzelfde als rangorde? Als dat wel zo zou zijn, zou dat dan niet betekenen dat de dieren nog weer boven de mensen staan? Die zijn immers nog eerder geschapen dan Adam? Maar Genesis 2 vertelt juist dat God de mens aanstelt over de dieren. Dan zit het met de verhouding tussen volgorde en rangorde dus net andersom. Zou het dan niet logischer zijn dat Eva boven Adam staat? Kortom, hoe kan Paulus dit nu ooit als geldig argument gebruiken?

Ik denk dat dit soort redeneringen een verkeerde grondhouding verraden. Je gaat dan al bij voorbaat uit je eigen uitleg van Genesis. En op basis daarvan probeer je dan Paulus na te rekenen. Je legt zijn argumentatie langs de meetlat van je eigen logica om te kijken of zijn argumenten wel geldig zijn. Maar volgens mij is dat een doodlopende weg. Paulus redeneert hier namelijk niet op basis van logica. Hij is niet bezig een poging te doen plausibele argumenten te verzinnen die Timotheüs en de mensen in Efeze hopelijk zouden kunnen overtuigen omdat ze die logisch aanvaardbaar. Dat zou hij doen als hij op eigen gezag sprak.

Maar nee, Paulus spreekt niet op eigen gezag. Hij legt met goddelijk gezag de Bijbel uit. Daarbij gaat hij niet uit van een algemeen logisch principe dat de eerste altijd de hoogste positie inneemt. Nee, hij zegt alleen dat dat in dit specifieke geval zo is. Dat de man het hoofd is over de vrouw, dat heeft God blijkbaar willen laten zien door Adam eerst te scheppen. En door Eva uit Adam te scheppen. Dan moet je niet vagen of dat logisch gezien wel klopt. Nee, je moet het gewoon gelovig aanvaarden als Gods waarheid.

Duidelijk

Alles bij elkaar lijkt me er dus geen enkele reden te zijn om de klassieke uitleg van 1 Timotheüs 2 overboord te zetten. Dat Paulus op basis van de schepping en de zondeval een algemene regel geeft, is niet alleen de meest voor de hand liggende uitleg. Het is ook nog eens een uitleg die heel goed past bij wat we in Genesis 2 en 3 lezen. Als je het maar wilt lezen.

Bovendien is het consistent met het verdere onderwijs van Paulus. Ik heb al genoemd wat Paulus in Romeinen 5 en 1 Korinthiërs 15 zegt over Adam als eerst verantwoordelijke voor de zondeval. Ik wil ook wijzen op 1 Korinthiërs 11, waar Paulus ook het eerst geschapen zijn van Adam aanvoert als reden waarom de man het hoofd is van de vrouw. En op hoe Paulus zijn instructies aan Timotheüs besluit: ‘Nu weet je hoe men zich in Christus’ kerk te gedragen heeft.’ (1 Timotheüs 3:15).

Kortom, deze passage is prima uit te leggen zonder dat je speculatieve hypotheses nodig hebt. Wat Paulus’ bedoelt, is gewoon duidelijk. Als je toch gaat speculeren over wat Paulus misschien zou kunnen bedoelen, om van een algemene regel iets heel specifieks te maken, ga je op twee cruciale punten de fout in:

• Je gaat er blijkbaar vanuit dat de Heilige Geest ons in de Bijbel niet alle informatie geeft die we nodig hebben. Immers, als je zonder dat de Bijbeltekst daar zelf aanleiding toe geeft eigen speculatieve ideeën gaat toevoegen, heb je blijkbaar niet genoeg aan de Bijbel alleen. Is dat sola Scriptura?
• Je accepteert blijkbaar niet het apostolisch gezag van Paulus. Immers, als je wat Paulus met zijn beroep op Adam en Eva al dan niet bedoeld kan hebben, laat afhangen van je eigen uitleg van Genesis 2 en 3, onderwerp je Paulus aan je eigen normen. Maar laat je dan de Schrift nog zichzelf uitleggen?

Daarom lijkt me de conclusie gerechtvaardigd dat hier meer dan de hand is dan slechts een verschil in exegese. Het gaat hier wel degelijk om een andere hermeneutiek. Een hermeneutiek die in gereformeerde kerken onacceptabel zou moeten zijn. Sterker nog, ik denk dat kerken die deze nieuwe uitleg goedkeuren – of zelfs maar toelaten – niet langer gereformeerd zijn. Omdat niet wordt vastgehouden aan wat de gereformeerde belijdenis leert over het gezag van de Schrift.

Bestellen?