In het voorjaar van 1558 maakte de jonge prins Willem van Oranje een diplomatieke reis naar Duitsland. In opdracht van de afgetreden keizer Karel V moest hij de keizerskroon overhandigen aan diens broer en opvolger Ferdinand I. In Frankfurt had hij toen een ontmoeting met enkele Duitse vorsten, waaronder August, de keurvorst van Saksen. In dat gezelschap maakte hij enkele van lichtzinnigheid getuigende opmerkingen over het huwelijk, dat alleen nuttig zou zijn om wettige erfgenamen te krijgen. Van de aanwezige vorsten, die bijna allen het lutheranisme aanhingen, zullen er zich zeker enkele aan geërgerd hebben. Maar de prins wist nog niet dat dat in de toekomst van belang zou kunnen zijn.

De eerste voorbode van die toekomst ontving Oranje echter al terwijl hij nog in Frankfurt was, in de vorm van een brief van Anna van Buren, zijn vrouw. Zij was ernstig ziek en op 24 maart, enkele dagen nadat Oranje overhaast uit Duitsland was teruggekeerd, overleed zij. Voor Oranje was dit een zware klap, die hard aankwam. Nu bleek dat onder de uiterlijke lichtzinnigheid toch een zekere ernst en gevoeligheid schuilging. Hij werd zwaar ziek en leed onder hevige zenuwstoornissen. Aan zijn vader schreef hij: “Ik weet dit anders niet te dragen, dan dat ik het in de eerste plaats de Almachtige als de enige troost overgeef.”1

Anna van Saksen
Anna van Saksen

Het sprak vanzelf dat een man als Oranje op zoek ging naar een andere vrouw. Hij was nog jong en had nog maar één zoon. Zodoende nam hij, na tenminste twee eerdere aanzoeken die op niets uitliepen, contact op met August van Saksen om te vragen naar de hand van diens nicht Anna. Nu had hij succes. Op 25 augustus 1561 kon hij met haar in het huwelijk treden. Maar Anna van Saksen was geen voor de hand liggende keuze. Zij was de dochter van de vorige keurvorst van Saksen, Maurits. Voor hem had Karel V ooit smadelijk moeten vluchten. En Anna’s grootvader, Filips van Hessen, was nog steeds de leider van alle lutherse vorsten in het Duitse Rijk. Ook Anna zelf was luthers. Een verbintenis tussen deze Anna en Oranje, een van de belangrijkste edelen uit de Nederlanden, kon de regering in Brussel dan ook niet erg aangenaam zijn. Bovendien was Anna lelijk.

Wat bewoog Oranje dan om te trouwen met Anna van Saksen? Was het om haar geld of om het aanzien van haar geslacht? Was het om de eer en de macht van zijn eigen huis te vergroten? Of speelde zijn veranderende, kritischer houding ten opzichte van de politiek van Filips II mee?

Dat er een relatie zou bestaan tussen Oranjes huwelijk met Anna van Saksen en zijn verzet tegen Filips II, is zeker geen nieuwe gedachte. Al door de vroegste geschiedschrijvers werd beweerd dat het Anna was die Oranje aanzette tot verzet.2 Maar dat is moeilijk in overeenstemming te brengen met de ronduit slechte verhouding die er tussen Oranje en zijn tweede echtgenote bestond. R.C. Bakhuizen van den Brink wijst daar dan ook terecht op in zijn in 1853 verschenen monografie3. Zelf ontkent hij elk verband tussen het huwelijk en Oranjes optreden in de geschiedenis.4

Bakhuizen van den Brinks boekje was een reactie op het twee jaar eerder verschenen werk van J.J. van der Horst5. Van der Horst greep de onderhandelingen voor Oranjes tweede huwelijk aan om te laten zien wat voor een huichelachtige en oneerlijke persoonlijkheid Oranje was. Van der Horst riep daarmee een storm van protesten over zich af, die echter de inhoud van zijn werk niet konden weerleggen. Die taak nam Bakhuizen van den Brink voor zijn rekening.6 Maar al was Van der Horst volgens Bakhuizen van den Brink dan geen goed historicus, het beeld dat hij van Oranje gaf, vertoont merkwaardige overeenkomsten met het beeld dat tegenwoordig wel van Oranje geschetst wordt. En dat roept de vraag op hoe terecht de kritiek die hij kreeg te verduren eigenlijk was. Dat deze vraag niet oninteressant is, zal nog blijken.

Van Oranjes biografen uit de eerste helft van deze eeuw zien de meesten, waaronder P.J. Blok7 en A.A. van Schelven8, ook geen verband tussen het huwelijk en Oranjes oppositie tegen de koning. Een uitzonderingspositie wordt ingenomen door de Duitse historicus Felix Rachfahl. Volgens hem was er juist een zeer sterk verband tussen Oranjes huwelijk en zijn besluit zich tegen de koning te verzetten. Hij gaat zelfs zo ver dat hij zegt dat Oranje waarschijnlijk altijd katholiek en trouw aan de koning zou zijn gebleven als hij niet met Anna van Saksen zou zijn getrouwd.9 Niet dat Anna hem zou hebben aangezet om met de koning te breken, maar door dit huwelijk lagen zijn belangen niet meer op één lijn met die van Filips. Nu niet alleen zijn naaste familie, maar ook zijn eigen vrouw luthers was, moest hij wel opkomen tegen de kettervervolging. En nu hij zoveel belangen had in het Duitse Rijk, moest hij zich wel verzetten tegen Filips’ politiek, die erop gericht was om de Nederlanden van het Duitse Rijk los te maken.

Het standpunt van Rachfahl heeft lange tijd geen navolging gevonden, totdat het in de jaren zeventig en tachtig werd overgenomen door K.W. Swart. Ook volgens Swart was Oranjes huwelijk een zeer belangrijke oorzaak voor zijn oppositie tegen Filips II.10

Dat Oranje bij zijn huwelijk met Anna van Saksen uitsluitend door dynastieke motieven gedreven zou zijn, is vrijwel nooit in twijfel getrokken. Slechts een enkeling heeft bedenkingen geuit. Zo wijst de Fransman Yves Cazaux erop dat Oranje wel wat erg veel moeite deed en wel wat erg veel risico’s nam om alleen maar op een voor zijn huis voordelig huwelijk uit te zijn.11 Helaas heeft Cazaux dit idee niet verder uitgewerkt. Maar Van der Horst stelde al in 1851 retorisch de vraag of Oranje bij zijn huwelijk met Anna van Saksen niet al gedacht zou hebben aan de hulp die hij misschien van de protestantse Duitse vorsten zou kunnen krijgen om zich staande te houden tegen Spanje.12 Dat die vraag in de geschiedschrijving verder nooit aan bod gekomen is, zou, zoals we gezien hebben, geweten kunnen worden aan Bakhuizen van den Brink.

Wanneer Oranje Anna van Saksen getrouwd zou hebben om de steun van de Duitse vorsten te verwerven, is het interessant om ook zijn eerdere huwelijksaanzoeken nader te bekijken. Was Oranje toen ook al op zoek naar steun of speelde dat toen nog geen rol? Is er een keerpunt aan te wijzen tussen zijn eerdere aanzoeken en de eerste onderhandelingen over Anna van Saksen? Zo ja, wanneer vonden die eerste onderhandelingen plaats?

Het is duidelijk dat het idee dat Oranje Anna van Saksen trouwde om de eventuele steun van de Duitse vorsten, haaks staat op de bewering dat het huwelijk de belangrijkste oorzaak was voor Oranjes verzet. Immers wat volgens de een het gevolg is, is volgens de ander de oorzaak en omgekeerd. Niet onbelangrijk is dan ook de vraag waarom Oranje tot het besluit kwam zich tegen de politiek van Filips II te verzetten.

1  N. Japikse, Correspondentie van Willem den Eerste, prins van Oranje deel I (1551-1561) (Den Haag 1934) 81.

2  R.C. Bakhuizen van den Brink, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen, historisch-kritisch onderzocht (Amsterdam 1853) 1-2.

3  Bakhuizen, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen, 2.

4  Bakhuizen, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen, 4.

5  J.J. van der Horst, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen historiesch-kritiesch onderzocht (Amsterdam 1851).

6  Bakhuizen, Het huwelijk van Willem van oranje met Anna van Saxen, v-viii.

7  P.J. Blok, Willem de Eerste, prins van Oranje deel I (Amsterdam 1919) 54-72.

8  A.A. van Schelven, Willem van Oranje. Een boek ter gedachtenis van idealen en teleurstellingen (Haarlem 1933) 70.

9  F. Rachfahl, Wilhelm von Oraniën und der Nierderländische Aufstand deel IIa (Halle 1907) o.a. 86.

10  K.W. Swart, ‘Wat bewoog Willem van Oranje de strijd tegen de Spaanse overheersing aan te binden?’ Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 99 (1984) 554-572, aldaar 555-556; K.W. Swart, ‘Willem van Oranje en de Nederlandse Opstand’ in: C.B. Wels e.a. (red.), Vaderlands verleden in veelvoud deel I (16e-18e eeuw) (Den Haag 1980) 99-132, aldaar 103 en 106.

11  Y. Cazaux, Guillaume le Taciturne. De la ‘Généralité’ de Bourgogne à la République des Sept Provinces-Unies (Parijs 1970) 100-101.

12  Van der Horst, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saxen, 7.

Reageren

Schrijf hier je reactie.
Vul hier alsjeblieft je naam in