Met een brede zwaai en bijgestaan door een muntmeester in historische kledij sloeg prins Willem-Alexander op 30 januari in Utrecht het eerste muntstuk van vijftig gulden ter gelegenheid van de 350-jarige herdenking van de Vrede van Munster. Het is de laatste jaren gebruikelijk een dergelijke herdenking met het in omloop brengen van zo’n geldstuk op te luisteren. Maar de prins verrichte bij deze gelegenheid meer dan alleen een symbolische handeling. Als afgestudeerd historicus hield hij ook een toespraak over het belang van de Vrede van Munster en over het nut van het herdenken daarvan anno 1998. Twee niet onbelangrijke vragen.

30 januari 1648 was de dag waarop in Munster door de afgevaardigden van de Republiek en de Spaanse koning het vredesverdrag ondertekend werd dat een eind maakte aan een tachtigjarige strijd. Eindelijk was de Spaanse koning zover dat hij de Republiek wilde erkennen als een zelfstandige soevereine staat en afzag van al zijn aanspraken daarop. Nu was ook de weg vrij voor andere mogendheden om de Republiek te erkennen en kon zij haar intrede doen in de gemeenschap van Europese staten. Zij kon nu officieel meespreken. Officieel, ja. Want eigenlijk gebeurde er niet veel meer dan dat een reeds lang bestaande situatie eindelijk werd erkend. De Republiek functioneerde al lang als een zelfstandige staat en de koning van Spanje had er al lang niets meer te vertellen. En ook de andere mogendheden gingen al lang van die situatie uit bij hun contacten met de Republiek. In die zin was de Vrede van Munster dus niet iets heel belangrijks. Maar waarom herdenken we die vrede dan nog?

Europa

Willem-Alexander gaf, net als het officiële herdenkingscomité, in zijn toespraak vooral aandacht aan de betekenis van het vredesverdrag voor de vrede en veiligheid in Europa. Hij legde een parallel met de tegenwoordige tijd en benadrukte de noodzaak van Europese samenwerking. Zoiets is natuurlijk altijd een dankbare manier van herdenken, want wat nog interessant is voor het heden spreekt veel mensen het meest aan. In dit geval is een dergelijke vergelijking ook niet zo vergezocht. De Vrede van Munster was de eerste van een reeks van vredesverdragen die in 1648 in Westfalen gesloten werden en die een eind maakten aan de Dertigjarige Oorlog in het Duitse Rijk. Deze vredesverdragen bepaalden de structuur van Europa voor de komende honderdvijftig jaar. De hier vastgestelde bepalingen vormden de basis voor het machtsevenwicht dat de vrede en veiligheid moest waarborgen. Alle volgende vredesverdragen die in de zeventiende en achttiende eeuw nog gesloten zouden worden, grepen weer terug op de Vrede van Westfalen en brachten slechts kleine correcties aan. Pas in 1815 op het Congres van Wenen werd er een compleet nieuw systeem ontworpen, nodig geworden door het optreden van Napoleon.

Wat er in dit verband bovendien zo ‘leuk’ is aan de Vrede van Munster, is dat de Republiek in die tijd nog een rol van betekenis kon spelen, wat voor het huidige Nederland niet meer is weggelegd. Voor het machtsevenwicht in Europa was dat kleine landje aan de zee, in elk geval nog in de zeventiende eeuw, een factor van belang. Was het bijvoorbeeld niet onze stadhouder Willem III die het machtstreven van de Franse koning Lodewijk XIV wist te weerstaan? Daar kunnen we nu nog trots op zijn en het verguldt de bittere pil van de geringe invloed die we nu nog hebben op de gang van zaken binnen Europa en de wereld. We zouden het nog zo graag anders zien, maar veel meer dan een bemiddelende rol bijvoorbeeld als EU-voorzitter zit er niet meer in.

Identiteit

Dit brengt ons bij de vraag hoe het dan zo gekomen was, dat de Republiek in de zeventiende eeuw wel zo’n belangrijke positie kon innemen. De Republiek was immers net zo klein als het tegenwoordige Nederland. Ja, maar zij kon een sterke vloot uitrusten en een groot leger op de been brengen, door dat ze het geld daarvoor had. Zij was namelijk een economische grootmacht. Dat was zij geworden tijdens de strijd met Spanje, de strijd die het wezen van de Republiek bepaald had en waarvan de Vrede van Munster het eindpunt was. Wanneer wij dus de Vrede van Munster herdenken, kunnen we niet aan die strijd voorbijgaan. We moeten aandacht geven aan het hoe en waarom van die strijd. Waar ging het om? Wat wilde men bereiken en wat werd er bereikt? Hoe kon men bereiken, wat er bereikt werd? Dit spreekt de mensen van nu minder aan. Men is tegenwoordig niet meer zo geïnteresseerd in politiek en religie, de twee belangrijkste punten waar het toen om draaide. Maar zonder die is het niet te begrijpen. De strijd was in de jaren zestig van de zestiende eeuw begonnen als reactie op de politiek van Filips II, koning van Spanje en heer over de Nederlanden. Hij wilde net als zijn vader, Karel V, voor hem gewild had, de Nederlanden omvormen tot een centraal bestuurde staat. Daarin was geen plaats voor veel invloed van Statenvergaderingen. Daarin was ook geen plaats voor meerdere godsdiensten naast de rooms-katholieke.

De strijd die hierop volgde leidde uiteindelijk tot de zelfstandigheid van de zeven noordelijke gewesten. Dat zij de strijd vol konden houden tegen het machtige Spanje was niet in de laatste plaats te danken aan de enorme economische expansie die zij, althans de zeegewesten en dan nog vooral Holland, in die tijd doormaakten. De handel over alle wereldzeeën bracht de kapitalen op waaruit leger en vloot betaald konden worden. De handel maakte dus de oorlog mogelijk. Maar tegelijk was het ook de oorlog die een impuls gaf aan de handel. De belemmeringen die de oorlog veroorzaakte, betekenden stimulansen voor het zoeken naar nieuwe wegen. De kaapvaart was een belangrijke bron van inkomsten.

De Republiek was dus een handelsnatie. Daar dankte zij haar macht en aanzien, haar positie in Europa aan en dat bepaalde voor een belangrijk deel haar identiteit. Maar de Republiek was meer en ook dat andere deel van haar identiteit was onlosmakelijk verbonden met de strijd tegen Spanje. In de eerste plaats was de Republiek geen centraal bestuurde staat. De soevereiniteit lag bij elk gewest afzonderlijk. Sterker nog, de soevereiniteit was binnen elk gewest nog weer verdeeld over steden en ridderschap. Daar werden alle belangrijke beslissingen voorbereid en vandaar werden afgevaardigden gestuurd via de gewestelijke Staten naar de Staten-Generaal. De staatsstructuur van de Republiek liep dus van onder naar boven en niet andersom, zoals elders. In de tweede plaats was de Republiek een tolerant land. Die kant van de Republiek lijkt tegenwoordig nog wel aan te spreken. Tolerantie staat nu immers hoog in aanzien. Maar als we de tolerantie van toen vergelijken met wat we er nu onder verstaan, blijkt het toch hemelsbreed daarmee te verschillen. Zeker, de Republiek kende geen geloofsvervolgingen meer. En zeker, de Republiek kende anders dan vrijwel alle andere staten geen staatskerk. Maar toch, de Republiek was een gereformeerd land en dat was duidelijk voor iedereen. De Gereformeerde Kerk was de publieke kerk. Zij had voorrechten die geen andere kerk bezat. Zij was als enige officieel door de overheid erkend. Zij alleen mocht huwlijken sluiten. Zij organiseerde de door de overheid uitgeschreven dank- en bededagen.

Deze twee punten, politiek en religie, werden uitdrukkelijk in het vredesverdrag van 1648 geregeld. De soevereiniteit van de zeven gewesten werd door Spanje erkend. Hetzelfde gebeurde met het gereformeerde karakter van de Republiek. Maar wie wil daar nu bij de herdenking van 1998 nog van horen? De soevereiniteit is allang van de provincies overgedragen naar Den Haag en verdwijnt langzaam richting Brussel. Van het gereformeerde karakter is eveneens niet veel meer over. Dat velen de strijd tegen Spanje juist zagen als een strijd voor het geloof, voor de Gereformeerde Kerk, daaraan wil men nu liever niet meer herinnerd worden.

Ook nu nog

Toch is het niet verstandig te denken dat de identiteit van de Republiek niet de zeventiende eeuw zo veel van die van het tegenwoordige Nederland verschilt, dat wij die gerust naast ons neer kunnen leggen. Zonder de Tachtigjarige Oorlog had ons land er ook vandaag de dag heel anders uitgezien. Neem alleen al de grenzen van ons kleine landje. Sinds de Vrede van Munster zijn die nauwelijks nog gewijzigd en ze zijn rechtstreeks terug te voeren op de successen en verliezen in de oorlogvoering door Maurits en Frederik Hendrik. Trouwens, dat er nu een zelfstandig Nederland bestaat, is zo wie zo alleen verklaarbaar vanuit de Tachtigjarige Oorlog. Natuurlijk zou er op den duur ook anders wel een zelfstandig land ontstaan zijn, maar dat zou er heel anders uitgezien hebben. Als Spanje de oorlog zou hebben gewonnen, zouden de Nederlanden waarschijnlijk altijd één geheel gebleven zijn. Bovendien zou de Gereformeerde Kerk hier dan op z’n minst geminimaliseerd zijn. Dan zou ook de verdere geschiedenis van ons land heel anders verlopen zijn. Neem bijvoorbeeld de negentiende eeuw. Hoe zou die er uit gezien hebben zonder mannen als Isaäc da Costa, Groen van Prinsterer en Abraham Kuyper? Geen Schoolstrijd, geen Verzuiling – wie zou dan nog ons vertrouwde Nederland herkent hebben in wat hier dan te zien zou zijn op dit moment? Wat zou er dan terechtgekomen zijn van ons ‘poldermodel’ waar we zo trots op zijn? Geen pluriformiteit, geen overlegeconomie, tenminste, niet meer dan elders. Want dat alles hebben we mede te danken aan die tachtigjarige strijd tegen Spanje die tot een eind kwam bij de Vrede van Munster in 1648.

Nee, die vrede zelf was zo belangrijk niet. De situatie veranderde er niet meer door, die was al lang zo gegroeid. Slechts de internationale erkenning daarvan werd in 1648 verworven. Dat begrepen de Staten-Generaal zelf ook. Toch zag men aanleiding tot grote feesten. Op 5 juni werd de vrede overal officieel afgekondigd. Daarna begonnen de volksfeesten, door de stadsbesturen georganiseerd. Voor 10 juni schreven de Staten-Generaal een algemene dank-, vast- en bededag uit. Eindelijk was het zover: het doel was definitief bereikt. Dat moeten we dan ook herdenken. Niet alleen de rol op het Europese toneel, die de Republiek vanaf dat moment te spelen had. De strijd die er aan voorafging, die moeten we niet vergeten.

Reageren

Schrijf hier je reactie.
Vul hier alsjeblieft je naam in